گذری اجمالی بر آغاز اقدامات سیاسی (۱۳۶۳/۶/۳۱ - ۱۳۶۴/۶/۳۱)

نتایج عملیات‌ها در سال‌های سوم و چهارم جنگ، این احساس را القا می‌كرد كه جنگ حالت فرسایشی به خود گرفته است؛ لذا استكبار غرب از یك سو برای فشار به ایران، به تقویت عراق اهتمام می‌ورزید؛ و از سوی دیگر برای بازگذاردن راه‌های بازگشت ایران به اردوگاه غرب، می‌كوشید به ایران نزدیك شود. در این راستا، اقداماتی از قبیل انتقال فن‌آوری پیشرفته نظامی و نحوه تهیه سلاح‌های كشتار جمعی به عراق، سكوت در برابر بمباران‌های شیمیایی، و كمك به آن كشور برای حمله به كشتی‌های تجاری و نفتی و تأسیسات صنعتی ایران از یك سو، و نیز اقداماتی همچون سفر گنشر وزیر خارجه آلمان به تهران به نمایندگی از 7 كشور صنعتی جهان در سال چهارم جنگ، مؤید این ادعاست.

به موازات اقدامات بلوك غرب، ابرقدرت شرق نیز می‌كوشید از وضعیت جنگ سود جوید. شوروی‌ها از یك طرف با تقویت ارتش عراق به ویژه نیروی هوایی آن و ارسال هواپیماهای میگ 25 به عراق، نیروی هوایی عراق را قادر ساختند بالاتر از سقف بُرد پدافند هوایی ایران، پرواز كرده و به سادگی در آسمان تهران حضور یابد. در عین حال، آنها به لیبی اجازه دادند، موشك‌های دوربرد در اختیار ایران قرار دهد. به این ترتیب، شوروی می‌كوشید ابتكار عمل در جنگ را به دست گیرد.

پس از مخالفت ایران با خواسته روس‌ها مبنی بر عدم حمایت از مجاهدین افغانی و عدم مصالحه ایران بر سر سرنوشت افغانستان، شوروی‌ها علاوه بر عدم مساعدت در جلوگیری از جنگ شهرها - كه عراق با شدت دنبال می‌كرد - در یك حركت مشكوك، لیبی را وادار كردند تا كارشناسان نظامی خود را پس از خرابكاری در سیستم هدایت موشك‌های زمین به زمین اسكاد و موشك‌های زمین به هوای سام 2، از ایران خارج كند. با خرابكاری در موشك‌های اسكاد، عملاً قدرت مقابله به مثل ایران از بین می‌رفت و نیروی خودی نمی‌توانست در قبال بمباران تهران، به بغداد حمله موشكی كند. مضافاً اینكه، با خرابكاری در موشك‌های ضدهوایی سام2، پدافند هوایی تهران تضعیف شد و متقابلاً، قدرت عمل میگ‌های 25 عراق افزایش یافت.

در این میان، ایران اسلامی نه تنها در برابر بمباران شیمیایی و بمباران‌های كشتی‌ها كمر خم نكرد، بلكه در جنگ شهرها نیز مقاومت كرده و خلأ ناشی از عدم حضور كارشناسان لیبیایی را پر نمود و متخصصین جوان و متعهد سپاه در اوج ناباوری، موشك‌های مزبور را بازسازی و راه‌اندازی كردند.

مقاومت مردم تهران در زیر بمباران‌های هوایی و راهپیمایی بزرگ آنان در روز جهانی قدس - كه با وجود تهدید فرمانده نیروی هوایی عراق به بمباران و اعمال آن، با شكوه بی‌نظیری به اجرا درآمد - بی‌ثمر بودن فشار دشمن را به نمایش گذاشت و در نتیجه، حملات هوایی عراق متوقف گردید. تأكید رهبری نظام به مقاومت تا آخرین خانه، آخرین نفر و آخرین قطره خون" و تبعیت مردم از امام خود، حاكی از آن بود كه فشار دشمن موثر نیست و ایران تسلیم نخواهد شد. حتی اقدامات اهرم‌های فشار در داخل كشور و مخالفت گروه‌هایی چون نهضت آزادی با ادامه جنگ نه تنها موثر واقع نشد، بلكه پس از روبه‌رو شدن با شعار "جنگ جنگ تا رفع فتنه" - كه امام مطرح فرمود - به شكست انجامید.

امام، از سویی مقاومت تا آخرین قطره خون را سرلوحه امور قرار داده بود. از سوی دیگر جنگ تا رفع فتنه در كل جهان را به عنوان استراتژی نظامی معرفی كرد. در عین حال، به فرماندهان دستور می‌داد تا به دشمن فرصت و مجال بازسازی ندهند. در همین راستا، یگان موشكی سپاه اجازه یافت. برای اولین بار، چند فروند موشك خود را روانه عراق نماید. آنان موشك‌های بازسازی شده را روانه كركوك و بغداد كردند.

همچنین، حكم امام به سپاه مبنی بر تشكیل سه نیرو كه در روزهای پایانی سال پنجم جنگ صادر شد، نشان می‌داد كه امام برای جنگ‌های به مراتب بزرگ‌تر و وسیع‌تر از جنگ ایران و عراق، نظام را آماده می‌كند.

تدابیر و اندیشه‌های امام، به آسودگی اجرا نمی‌شد. "جنگ تا آخرین نفر"؛ یا به عبارت دیگر، "نبرد عاشورایی" و نیز "جنگ تا رفع فتنه در جهان"، نه تنها عناصر و گروه‌هایی همچون نهضت آزادی، در تخریب آن تلاش می‌كردند، بلكه بسیاری از عناصر درون نظام نیز تمایلی به این دیدگاه نداشتند و بیش از هر چیز به پایان آبرومندانه جنگ می‌اندیشیدند. لذا تدابیر خود، امكانات كشور و افكار عمومی را در جهت اندیشه امام سوق ندادند، بلكه كسب یك پیروزی نظامی و پایان سیاسی جنگ، رفتار آنان را شكل می‌داد. به همین جهت به رغم زمینه‌های آمادگی سپاه برای اجرای مأموریت‌های هوایی و دریایی، امكانات لازم برای گسترش سپاه فراهم نشد، بلكه قرارگاه‌ها و یگان‌های هوایی و دریایی سپاه كه از مدتی قبل بنا به ضرورت‌های عملیاتی و خودجوش شكل گرفته بود، با تلاش سپاه وسعت یافت و نام نیرو بر آنها گذاشته شد. این وضعیت ناشی از وجود دو نوع نگرش در مورد تهدیدات علیه نظام بود. یك نگرش كه متعلق به امام بود و حتی بنا به ضرورت و اهمیت جنگ، برای انتخاب رئیس دولت از فرمانده سپاه نظرخواهی می‌شد تا امكان هماهنگی بیشتر دولت و جنگ به‌وجود آید و نیز متناسب با تهدیدها، تقویت روزافزون سازمان سپاه را لازم می‌دید. نگرش دیگر تهدید را كوتاه‌مدت و گذرا می‌دید و راه‌حل درازمدت را برای پایان جنگ لازم نمی‌دانست.

در عین حال، امام دست آنان را كه به راه‌حل سیاسی معتقد بودند، نبست و به عناصر درون نظام اجازه داد كه راه‌كار سیاسی را به عنوان راه‌حل مورد نظر خود تعقیب كنند. در همین راستا بود كه سفرهای مهم آقای هاشمی رفسنجانی به سوریه و سپس به چین و ژاپن انجام شد. سفر به سوریه به آزادی گروگان‌های امریكایی هواپیمای TW انجامید و سفر به ژاپن نیز با سفر كیسینجر به این كشور همزمان شد. همچنین قطع بمباران شهرها بار اول با سفر دبیركل سازمان ملل متحد به تهران و بار دوم با سفر وزیر خارجه عربستان به تهران همزمان شد. به هر حال، این اقدامات با سفر گنشر به تهران بی‌ارتباط نبود و چه بسا مقدمات حوادثی بود كه بعداً به ماجرای مك‌فارلین مشهور گشت.

طی پنجمین سال جنگ دو عملیات بزرگ بدر و قادر و عملیات نیمه‌گسترده عاشورا و چندین عملیات محدود به اجرا درآمد.

نبردهای بزرگ در سال پنجم جنگ

نبردهای متوسط در سال پنجم جنگ

نبردهای محدود در سال پنجم جنگ

رشد و انهدام ارتش عراق در سال پنجم جنگ