عملیات بیت‌المقدس

مقدمه

در حالی كه اشغال خرمشهر به دست نیروهای دشمن به عنوان آخرین و مهم‌ترین برگ برنده عراق برای وادار ساختن ایران به شركت در هرگونه مذاكرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

بر همین اساس، با توجه به این‌كه منطقه عمومی غرب كارون آخرین منطقه مهمی بود كه همچنان در اشغال عراق قرار داشت، از یك سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراك نظر داشتند؛ و از سوی دیگر عراق نیز كه طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره، به ضرورت حفظ این منطقه معتقد بود. از این رو، تنها عاملی كه می‌توانست موفقیت را نصیب یكی از دو طرفین درگیر نماید، سرعت عمل در اقدامات بود. به همین دلیل، بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، در حالی كه قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شدند، به تمامی یگان‌های تحت امر قرارگاه مركزی كربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا، به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.

اهداف عملیات

- انهدام نیروی دشمن، حداقل بیش از دو لشكر؛

- آزادسازی حدود 5400كیلومتر مربع از خاك ایران؛ از جمله شهرهای خرمشهر، هویزه و پادگان حمید؛

- خارج كردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن؛

- تأمین مرز بین‌المللی (حدفاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه)؛

- آزادسازی جاده اهواز - خرمشهر و خارج شدن جاده اهواز ـ آبادان از برد توپخانه دشمن.

موقعیت منطقه

منطقه عمومی عملیات بیت المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است، كه از شمال به رودخانه كرخه كور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه كارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می‌شود.

منطقه عملیاتی به جز جاده نسبتاً مرتفع اهواز - خرمشهر، فاقد هرگونه عارضه مهم برای پدافند است. لذا، زمین منطقه - به دلیل مسطح بودن - برای مانور زرهی مناسب، و برای حركت نیروهای پیاده - به دلیل در دید و تیر قرار داشتن - نامناسب بود. نقاط حساس و استراتژیك منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز - خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه‌های كارون، كرخه نور و اروند می‌باشد.

استعداد دشمن

تا قبل از آغاز عملیات بیت‌المقدس، استعداد نیروهای دشمن به ترتیب زیر بود:

- لشكر 6 زرهی؛ از جنوب رودخانه كرخه تا هویزه؛

- لشكر 5 مكانیزه؛ از غرب اهواز تا روستای سید عبود؛

- لشكر 11 پیاده از سیدعبود تا خرمشهر. تیپ‌های 22، 48 و 44 مامور حفاظت از خرمشهر بودند؛

- لشكر 3 زرهی در شمال خرمشهر.

با شروع عملیات نیز یگان‌های دیگری از ارتش عراق به منطقه اعزام شدند كه در مجموع تمامی یگان‌هایی كه در منطقه درگیری حضور یافتند، عبارت بودند از:

- لشكر 5 مكانیزه، شامل: تیپ‌های 26 و 55 زرهی و تیپ‌های 15 و 20 مكانیزه؛

- لشكر 6 زرهی، شامل: تیپ‌های 16 و 30 زرهی و تیپ 25 مكانیزه؛

- لشكر 3 زرهی، شامل: تیپ‌های 6، 12 و 53 زرهی و تیپ 8 مكانیزه؛

- لشكر 9 زرهی، شامل: تیپ‌های 35 و 43 زرهی و تیپ 14 مكانیزه؛

- لشكر 10 زرهی، شامل: تیپ‌های 17 زرهی و 24 مكانیزه؛

- لشكر11 پیاده، شامل: سه تیپ سازمانی 44، 48 و 49 پیاده و سه تیپ تحت امر 45، 113 و 22 پیاده؛

- لشكر 12 زرهی، شامل: تیپ‌های 46 مكانیزه و 37 زرهی؛

- لشكر 7 پیاده، شامل: تیپ‌های 19 و 39 پیاده؛

- تیپ مستقل 10 زرهی؛

- تیپ‌های مستقل 109، 419، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده؛

- تیپ‌های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص؛

- تیپ‌های 9، 10 و 20 گارد مرزی؛

- 30 گروهان كماندو؛

- 10 قاطع جیش الشعبی (هر قاطع 450 تن)؛

- گردان تانك مستقل سیف سعد؛

- گردان‌های شناسایی حطین، صلاح الدین، حنین.

توپخانه دشمن نیز از 530 قبضه توپ در انواع مختلف تشكیل شده بود كه به طور تقریبی عبارت بود از 30 گردان.

سازمان رزم خودی

قرارگاه مركزی كربلا، با فرماندهی مشترك سپاه و ارتش، هدایت عملیات را با سه قرارگاه اصلی (قدس، فتح و نصر) و یك قرارگاه پشتیبان بر عهده داشت. سازمان رزم هر یك از این قرارگاه‌ها به ترتیب زیر بود:

الف - قرارگاه قدس

قدس 1: نیروهای سپاه: تیپ 31 عاشورا با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشكر 16 زرهی با دو گردان تانك و دو گردان مكانیزه.

قدس 2: نیروهای سپاه: تیپ 21 امام رضا(ع) با هشت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 2 لشكر 16 زرهی با دو گردان تانك و دو گردان مكانیزه.

قدس 3: نیروهای سپاه: تیپ 37 نور با هشت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشكر 16 زرهی با دو گردان تانك و یك گردان مكانیزه.

قدس 4: نیروهای سپاه: تیپ 41 ثارالله با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 58 ذوالفقار با چهار گردان پیاده و یك گردان (-) تانك.

قدس 5: نیروهای سپاه: تیپ 43 بیت المقدس با هشت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: گروهان یكم گردان با 254 تانك.

در مجموع شش گردان توپخانه نیز تحت امر قرارگاه قدس بود.

ب - قرارگاه قتح

فتح 1: نیروهای سپاه: تیپ 14 امام حسین(ع) با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشكر 92 زرهی.

فتح 2:تیپ 2 لشكر 92 زرهی ارتش به عنوان نیروی احتیاط قرارگاه فتح.

فتح 3: نیروهای سپاه: تیپ 8 نجف اشرف با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشكر 92 زرهی.

فتح 4: نیروهای سپاه: تیپ 25 كربلا با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 55 هوابرد،  تیپ 37 زرهی و گردان 151 پیاده.

در مجموع هشت گردان توپخانه تحت امر قرارگاه فتح بود.

ج - قرارگاه نصر

نصر 1: نیروهای سپاه: تیپ 7 ولی‌عصر(عج)؛

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشكر 21 حمزه(ع).

نصر 2: نیروهای سپاه: تیپ 27 محمد رسول‌الله(ص)؛

نیروهای ارتش: تیپ 2 لشكر 21 حمزه(ع).

نصر 3: نیروهای سپاه: تیپ 46 فجر؛

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشكر 21 حمزه(ع).

نصر 4: تیپ 4 زرهی لشكر 21 حمزه(ع) ارتش به عنوان نیروی احتیاط قرارگاه نصر.

نصر 5: نیروهای سپاه: تیپ 22 بدر (خرمشهر)؛

نیروهای ارتش: تیپ 23 نوهد.

در مجموع شش گردان توپخانه تحت امر قرارگاه نصر بود.

همچنین، گروه رزمی حرّ، شامل: یك گردان ژاندارمری و گردان 803 پیاده (-) و تعدادی از نیروهای سپاه پاسداران.

د - قرارگاه فجر (به عنوان احتیاط)

نیروهای سپاه: تیپ 33 المهدی (عج)، تیپ 17 علی‌ابن ابیطالب (ع) و تیپ امام سجاد (ع).

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشكر 77.

ضمناً تیپ 30 زرهی سپاه پاسداران به عنوان احتیاط كلی تحت امر قرارگاه مركزی كربلا قرار داشت.

به طور كلی، آمار نیروهای عمل كننده بر حسب گردان از این قرار بود:

نیروی زمینی ارتش، شامل: 24 گردان زرهی و مكانیزه و 14 تا 15 گردان پیاده.

نیروهای سپاه پاسداران، شامل: 85 تا 95 گردان پیاده.

طرح عملیات

در طراحی عملیات، تهاجم از طریق عبور از رودخانه كارون و پیش‌روی به سوی مرز بین‌المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مورد نظر بود و چنین استدلال می‌شد كه حمله به جناح دشمن، كه عمدتاً به سمت شمال آرایش گرفته بود، عامل موفقیت عملیات است.

همچنین، شكستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب كارون تا جادة آسفالت اهواز - خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیش‌روی به سمت مرز و تأمین خرمشهر به عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.

بر همین اساس، محورهای عملیاتی هر یك از قرارگاه‌ها به ترتیب زیر انتخاب شد:

1 - محور شمالی؛ قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه كرخه).

2- محور میانی؛ قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه كارون و پیش‌روی به سمت جاده اهواز - خرمشهر).

3- محور جنوبی؛ قرارگاه نصر (با عبور از كارون و پیش‌روی به سمت خرمشهر).

شرح عملیات

مرحله اول عملیات: عملیات در ساعت 00:55 بامداد 10/2/1361 با دریافت خبر درگیر شدن تیپ 25 كربلا در محور قرارگاه فتح، با رمز مبارك یا علی‌ابن‌ابیطالب(ع) آغاز شد. در محور قرارگاه قدس (شمال كرخه كور) به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحكامات متعدد، پیش‌روی نیروها به سختی امكان پذیر بود و در این میان تنها تیپ‌های 43 بیت‌المقدس و 41 ثارالله موفق شدند از مواضع دشمن عبور كرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه كرخه كور را به عنوان سرپل تصرف كنند. عدم پوشش جناحین این یگان‌ها باعث شده بود كه دشمن فشار شدیدی بر آنها وارد كند.

در محور قرارگاه فتح، یگان‌های خودی ضمن عبور از رودخانه، به سرعت خود را به جاده اهواز خرمشهر رسانده و به ایجاد استحكامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحركات دشمن در این جاده پرداختند.

در محور قرارگاه نصر، به دلیل تاخیر در حركت و وجود باتلاق در كنار جاده اهواز خرمشهر و همچنین تمركز دشمن در شمال خرمشهر، نیروهای این قرارگاه نتوانستند به اهداف مورد نظر دست یافته و با قرارگاه فتح الحاق كنند.

الحاق كامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و همچنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور كار عملیات شب دوم قرار گرفت كه با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر محقق شد، ولی برخی رخنه‌ها همچنان باقی بود تا این كه سرانجام پس از 5 روز، جاده اهواز خرمشهر از كیلومتر 68 تا كیلومتر 103 تثبیت و كلیه رخنه‌ها ترمیم شد.

مرحله دوم عملیات: در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور كار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد كه قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز - خرمشهر به سمت مرز پیش‌روی كنند و قرارگاه قدس نیز ماموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب كرخه كور اقدام كند و سپس آن را گسترش دهد.

عملیات در این مرحله در ساعت 22:30 روز 16/2/1361 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان‌های قرارگاه نصر نیز با اندكی تأخیر و تحمل فشارهای دشمن، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق كردند.

دشمن با مشاهده جهت پیش‌روی نیروهای ایران به طرف مرز، لشكرهای 5 و 6 خود را به عقب كشاند. به نظر می‌رسید این عقب نشینی با دو هدف انجام شده باشد: یكی، جلوگیری از محاصره و انهدام این لشكرها؛ و دیگری، تقویت هرچه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.

در پی این عقب نشینی كه از ساعات اولیه روز 18/2/1361 آغاز شده بود، نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آنها را كه از قافله عقب مانده بودند، به اسارت درآوردند و در نتیجه جاده اهواز - خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه‌ای كه قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف كرده بود) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.

مرحله سوم عملیات: در این مرحله، قرارگاه نصر ماموریت یافت تا حركت خود را به سمت خرمشهر آغاز كند. نیروهای عمل كننده كه متشكل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش بودند، در آخرین ساعات روز 19/2/1361 عملیات خود را آغاز كردند؛ اما به دلیل هوشیاری دشمن و تمركز نیرو در خطوط پدافندی‌اش، نیروهای خودی در انجام ماموریت خود توفیق نیافتند. تكرار این عملیات در روز بعد نیز به شكست انجامید. به همین دلیل، تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده‌شود. همچنین مقررشد از دو تیپ‌المهدی(عج) و امام‌سجاد (ع) از قرارگاه‌فجر درحركت بعدی استفاده‌شود.

مرحله چهارم عملیات: در این مرحله تصمیم گرفته شد تا قرارگاه نصر در امتداد مرز به سمت جنوب حركت كرده و ضمن انسداد جاده شلمچه، خود را در محور نهر خین به رودخانه اروند برساند. قرارگاه فجر در جناح میانی می‌بایست در امتداد نهر عرایض به سمت رودخانه اروند اجرای تك كند. قرارگاه فتح نیز مسئولیت عملیات در امتداد جاده اهواز - خرمشهر و آزادسازی خرمشهر را بر عهده داشت.

عملیات در این مرحله از ساعت 22:30 روز 1/3/1361 آغاز شد. قرارگاه نصر توانست جاده خرمشهر شلمچه را مسدود كند و قرارگاه فجر نیز موفق شد ضمن تأمین "پل نو" در محور نهر عرایض نیروهایش را به اروند برساند. در این میان، قرارگاه فتح به دلیل حساسیت و هوشیاری فوق العاده دشمن موفق نشد به اهداف مورد نظر دست یابد.

دشمن برای خارج كردن نیروهایش از محاصره، در اطراف "نهر عرایض" و "پل نو" از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) پاتك‌های شدیدی را آغاز كرد؛ ولی با مقاومت رزمندگان مستقر در این منطقه، پاتك‌ها به شكست انجامید. سپس نیروهای دشمن مستقر در شمال شرقی خرمشهر برای دفاع هرچه بهتر از شهر، به داخل شهر فراخوانده شدند.

پس از این عقب نشینی، سرانجام نیروهای عراقی در حالی كه با كمبود آب، غذا و مهمات روبه‌رو بودند و مقاومت خود را بی‌نتیجه می‌دانستند، به درخواست قوای نظامی جمهوری اسلامی پاسخ مثبت داده و خود را تسلیم كردند.

به این ترتیب، خرمشهر در ساعت 11 صبح روز 3/3/1361 آزاد شد و خط پدافندی مناسبی از طلائیه تا كوشك و شلمچه و حاشیه شمال اروند برقرار گردید.

نتایج عملیات

1. طی عملیات بیت‌المقدس 5038 كیلومتر مربع از اراضی اشغال شده از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز خرمشهر آزاد شدند. افزون بر این، شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج شدند. همچنین، 180 كیلومتر از خط مرزی تامین شد.
2. با فتح خرمشهر، برتری نظامی ایران بر عراق مورد تایید كارشناسان و تحلیل‌گران نظامی قرار گرفت.
3. فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه‌ای كه نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاك دفاعی خارج شوند.
4. عملیات بیت‌المقدس موجب شد تا كشورهای عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق دست بزنند.
5. در این عملیات حدود 19000 تن از نیروهای دشمن به اسارت درآمده و حدود 16000 تن نیز كشته و زخمی شدند.
6. میزان انهدام یگان‌های دشمن: لشكرهای 3 زرهی و 11 پیاده 80 درصد، لشكرهای 9 و 10 زرهی 50 درصد، لشكر 7 پیاده  40 درصد، لشكرهای 5 مكانیزه، 6 و 12 زرهی 20 درصد، تیپ‌های 9، 10 و 20 گارد مرزی و  238، 501، 90، 417 و 605 پیاده100 درصد، تیپ 109 پیاده 60 درصد، تیپ‌های 601، 602، 416 و 419 پیاده 50 درصد، تیپ‌های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص به میزان زیاد.