عملیات رمضان

مقدمه

پس از آزادسازی خرمشهر و نیز عقب‌نشینی سراسری ارتش عراق، چنین پنداشته می‌شد كه پایان جنگ فرا رسیده و طرف متخاصم به جیران خسارات وارده به جمهوری اسلامی ایران گردن می‌نهد؛ اما نه تنها چنین نشد، بلكه حدود 2500 كیلومتر مربع از خاك ایران از جمله نفت شهر و قصرشیرین همچنان در اشغال دشمن باقی ماند. علاوه بر این شهرهای مرزی همچون خرمشهر و آبادان نیز از امنیت كافی برخوردار نبودند.

در این میان، اغلب مجامع بین‌المللی به همراه حامیان عراق از اعلام متجاوز بودن این كشور خودداری می‌كردند و از سوی دیگر، حاضر نبودند او را به پرداخت خسارات جنگی به ایران ترغیب كنند. بنابراین، مسئولان سیاسی و نظامی جمهوری اسلامی بر این نكته اتفاق نظر یافتند كه حل مساله جنگ تنها از طریق نظامی میسر است. به همین دلیل اعضای شورای عالی دفاع در دیدار با حضرت امام خمینی (ره) خواستار تعقیب متجاوز تا دست‌یابی به نتیجه مطلوب شدند. در ابتدا، حضرت امام با درخواست آنان موافقت نكرد؛ ولی در جلسه دیگری با حضور فرماندهان ارتش و سپاه، دلایل فرماندهان و نیز مسئولان سیاسی كشور در خصوص ادامه جنگ مطرح شد و در نتیجه امام موافقت خود را با ادامه جنگ و ورود به خاك عراق، مشروط بر آن كه همگی باید تا رسیدن به نتیجه تلاش و استقامت كنند، اعلام فرمودند. به این ترتیب، عملیات رمضان به عنوان اولین حركت برای ورود به خاك عراق، در دستور كار فرماندهان نظامی قرار گرفت.

اهداف عملیات

عملیات رمضان با هدف حضور قوای نظامی ایران در پشت شط‌العرب و تسلط بر معابر وصولی بصره و با این امید كه در صورت موفقیت امكان پایان پیروزمندانه جنگ فراهم شود، طراحی شد و به اجرا درآمد.

موقعیت منطقه

منطقه عملیاتی رمضان بین یك زمین مثلث شكل به وسعت 1600 كیلومتر مربع محصور است كه از شمال به كوشك و طلائیه و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول 50 كیلومتر، و از غرب به شط‌العرب به طول 80 كیلومتر، و از شرق به خط مرزی شمالی - جنوبی (از كوشك تا شلمچه به طول 60 كیلومتر) منتهی می‌شود.

دشمن تا قبل از فتح خرمشهر، در منطقه شرق بصره مواضع مستحمكی نداشت. اما در فرصتی كه به دلیل حضور فكری نیروهای خودی در لبنان و تاخیر در انجام عملیات رمضان به دست آورد، تغییرات مهمی در این منطقه ایجاد كرد.

همچنین، دشمن كانالی به طول 30 كیلومتر و عرض یك كیلومتر را كه مختص پرورش ماهی بود، با پمپاژ آب و احداث موانع و كمین و سنگرهای تیربار به عنوان مانعی بازدارنده در مقابل تعرض نیروهای خودی به سمت بصره آماده كرد. در قسمت جنوبی منطقه كه مقابل شلمچه واقع است نیز، دشمن آب رها كرد تا مانع از عبور نیروهای ایران شود.

استعداد دشمن

سپاه سوم ارتش عراق با لشكرهای زیر امر و تابعه خود مسئولیت پدافند منطقه را به عهده داشت، این لشكرها به ترتیب از شمال به جنوب به شرح زیر بود:

لشكر 6 زرهی، شامل: تیپ‌های 25 مكانیزه و 16 و 30 زرهی؛

لشكر 5 مكانیزه، شامل: تیپ‌های 15 و 20 مكانیزه و 26 و 55 زرهی؛

لشكر 9 زرهی، شامل: تیپ‌های 35 و 43 زرهی و 14 مكانیزه؛

لشكر 3 زرهی، شامل: تیپ‌های 6 و 12 زرهی و 8 مكانیزه؛

لشكر 11 پیاده، شامل: تیپ‌های 47، 48 و 49 پیاده؛

لشكر 15 پیاده، شامل: تیپ‌های نامشخص؛

در مراحل اول، دوم و سوم عملیات، لشكرهای 3 زرهی و 9 زرهی و تیپ 10 زرهی مستقل به همراه چندین تیپ پیاده متحمل ضربات سنگینی شدند، به طوری كه دشمن مجبور شد لشكر 3 را برای سومین بار در محل بازسازی و لشكر 9 را جهت بازرسی از منطقه خارج كند و لشكرهای دیگری را از منطقه غرب به جنوب اعزام نماید. در مرحله پنجم عملیات نیز به لشكر 5 مكانیزه ضربات سنگینی وارد شد.

لشكرهایی كه از منطقه غرب به منطقه جنوب اعزام شدند، عبارت بودند از:

لشكر 12 زرهی، شامل: تیپ‌های 37 و 50 زرهی و 46 مكانیزه؛

لشكر 8 پیاده، شامل: تیپ‌های 22، 23 و 28 پیاده؛

لشكر 4 پیاده، شامل: تیپ‌های 5، 18 و 29 پیاده؛

لشكر 2 پیاده كوهستانی؛ شامل: تیپهای 2 و 4 پیاده

لشكر 10 زرهی، شامل: تیپهای 17 و 42 زرهی؛

همچنین تیپ 94 پیاده، تیپ 418 پیاده، تیپ 419 پیاده، تیپ 504 پیاده، تیپ 10 گارد مرزی، تیپ 101 گارد مرزی، تیپ 104 گارد مرزی، تیپ 34 زرهی از لشكر1 پیاده.

سازمان رزم خودی

قرارگاه مركزی كربلا با چهار قرارگاه فرعی هدایت عملیات را بر عهده داشت:

الف - قرارگاه قدس:

نیروهای ارتش: لشكر 16 زرهی و تیپ مستقل 40 پیاده؛

نیروهای سپاه: تیپ‌های مستقل 41 ثارالله (شش گردان) و بعثت (سه گردان).

ب- قرارگاه فتح:

نیروهای ارتش: لشكر 92 زرهی؛

نیروهای سپاه: تیپ‌های مستقل 14 امام حسین (18 گردان)، 25 كربلا (17 گردان) و 17 علی‌ابن‌ابیطالب (با 13 گردان).

ج- قرارگاه نصر:

نیروهای ارتش: لشكر 21 پیاده؛

نیروهای سپاه: تیپ‌های 7 ولی‌عصر(عج)، 8 نجف اشرف، 21 امام رضا(ع) و 31 عاشورا.

د- قرارگاه فجر:

نیروهای ارتش: لشكر 77 پیاده؛

نیروهای سپاه: تیپ‌های 33 المهدی (عج)، 35 امام سجاد(ع) و 18 جوادالائمه(ع)؛

همچنین، لشكر 30 زرهی سپاه و 9 گردان توپخانه ارتش.

طرح مانور

مقرر شد نیروهای عمل كننده از چهار محور با چهار قرارگاه عملیاتی به منظور انهدام نیروهای سپاه سوم عراق و تامین خط شط‌العرب وارد عمل شوند. قسمتی از مسئله عمده در مانور عملیات، ضرورت هماهنگی در پیش‌روی قرارگاه‌ها از محورهای مختلف و حفظ جناحین بود كه اساسً تحقق آن با اتكاء به تلاش‌های مهندسی، امكان پذیر بود، از آنجا كه در منطقه شرق شط‌العرب عقبه دشمن فقط به چهار پل در "نشوه" و "تنومه" متكی بود، پیش‌بینی می‌شد كه در صورت سرعت عمل و رعایت غافل‌گیری توأم با پیش‌روی مناسب، نیروهای زیادی از دشمن به اسارت درآیند و واقعه‌ای همچون شكستن حصر آبادان - در عملیات ثامن الائمه (ع) - تكرار شود.

شرح عملیات

مرحله اول عملیات: عملیات در ساعت 02:30 تاریخ 22/4/1361 با رمز یا مهدی ادركنی (عج) با نیرویی متشكل از پنج تیپ از قرارگاه فتح، دو تیپ از قرارگاه فجر و یك تیپ از قرارگاه قدس آغاز شد. در ساعت اولیه، قرارگاه فتح موفق شد به هدف‌های از پیش تعیین شده (بالای كانال پرورش ماهی) دست یابد، اما صبح روز بعد به دلیل متوقف شدن قرارگاه‌های فجر و قدس در خطوط اولیه و نیز پاتك دشمن ـ كه بیشتر از جناح راست قرارگاه فتح بود و به دور خوردن تعدادی از یگان‌های خودی انجامید - فرماندهی قرارگاه مركزی كربلا در حالی كه نیروی قابل توجهی از دشمن منهدم شده بود، دستور عقب‌نشینی داد.

مرحله دوم عملیات: این مرحله از عملیات در ساعت 21:30 تاریخ 26/4/1361 آغاز شد. در این مرحله دو تیپ از قرارگاه فتح و دو تیپ از قرارگاه نصر در عملیات شركت داشتند. قرارگاه فتح كه در محور پایین عمل می‌كرد موفق شد به منطقه حاشیه كانال (پل‌های احداثی روی كانال پرورش ماهی) برسد. در این میان، قرارگاه نصر اگرچه در انجام موفق ماموریت خود ناكام ماند، ولی توانست بخش معتنابهی از قوای دشمن را منهدم كند. به این ترتیب، قرارگاه كربلا برای جلوگیری از تلفات زیاد نیروهای خودی مجدداً فرمان عقب‌نشینی داد.

مرحله سوم عملیات: این مرحله كه تنها برای انهدام نیروی دشمن طراحی شده بود و در صورت موفقیت كامل ممكن بود بنا به دستور عملیات ادامه یابد، با پنج تیپ از قرارگاه فتح در ساعت 21 تاریخ 30/4/1361 آغاز شد و نیروهای خودی در حالی كه موفق شده بودند بخش قابل توجهی از قوای دشمن را منهدم كنند، به دلیل نداشتن تضمین خاكریز شرقی و غربی مجبور شدند بنا به دستور در ساعت 03:30 بامداد عقب‌نشینی كنند.

مرحله چهارم عملیات: این مرحله در ساعت 22 روز 2/5/1361 با استعداد 2 تیپ از قرارگاه نصر با هدف باز كردن یك معبر برای كار جدید جهت رسیدن به بصره آغاز شد كه به دلایلی همچون ضعف نفوذ از محور شلمچه، فرمان عقب‌نشینی صادر شد.

مرحله پنجم عملیات: این مرحله در ساعت 21 روز 6/5/1361 با استعداد چهار تیپ از قرارگاه فتح جهت تصرف سه موضع مثلث شكل اول و احداث خاك‌ریز شرقی - غربی از خط دژ مرزی به مثلث سوم آغاز شد. در ابتدای عملیات، نیروی خودی از اعلام مكان خود عاجز بوده و یا اگر هم اعلام می‌كردند، استناد رسمی نداشت و دلیل آن اتصال خاك‌ریز احداثی به بالای مثلث چهارم - به جای مثلث سوم - بود كه این امر به عدم الحاق تیپ‌های عمل كننده منجر شد و دشمن با استفاده از رخنه‌ای كه از شب قبل در منطقه داشت، به تهدید نیروهای خودی از پشت، جناحین و مقابل مبادرت ورزید كه شب بعد نیز نیروهای عمل كننده حركتی را برای الحاق تیپ‌ها به یكدیگر آغاز كردند كه ناموفق بود. به همین دلیل جهت جلوگیری از تلفات زیاد فرمان عقب‌نشینی در ساعت 3 بامداد 8/5/1361 از سوی قرارگاه مركزی كربلا صادر شد.

نتایج عملیات 

اگرچه جمهوری اسلامی در عملیات رمضان به اهداف از پیش تعیین شده خود دست نیافت، ولی با انجام این عملیات و ورود به خاك دشمن نشان داد كه در دست‌یابی به حقوق خود مصمم است. علاوه بر این به این كه، در پی این عملیات مسئولان جمهوری اسلامی متوجه شدند كه بر خلاف گذشته با شرایط كاملاً جدیدی در جنگ مواجه شده‌اند. بر همین اساس، می‌بایست استراتژی جدیدی تدوین می‌شد، لیكن در این خصوص دو دیدگاه متفاوت بروز كرد. عده‌ای كسب یك پیروزی بزرگ را برای پایان دادن به جنگ كافی می‌دانستند و عده‌ای دیگر به تلاش همه جانبه برای نیل به پیروزی نهایی معتقد بودند.

خاطرنشان می‌شود در عملیات رمضان بخش بزرگی از ارتش عراق از _ جمله لشكر 9 زرهی ـ متلاشی شد در این عملیات 6400 تن از نیروهای دشمن كشته و زخمی شدند و 1315 تن دیگر به اسارت در آمدند. همچنین، 1077 دستگاه تانك نفربر عراق منهدم شد.