عملیات خیبر
پس از فتح خرمشهر و عقب‌نشینی سراسری ارتش عراق، دشمن برای دست‌یابی به پدافند مطمئن تدابیری به كار بست؛ در مناطق كوهستانی، ارتفاعات مرزی را همچنان در اشغال خود نگه داشت؛ و در مناطق پست، با به كارگیری موانع مصنوعی موقعیت خود را تحكیم بخشید. در عین حال، دشمن از موانع طبیعی نیز به منظور ایجاد اطمینان بیشتر بهره می‌گرفت. در این میان، رودخانه عریض اروند و منطقه وسیع هورالعظیم از نگرانی دشمن نسبت به تهاجم قوای ایران كاسته بود. این موضوع در منطقه هورالعظیم بیشتر مشهود بود، به طوری كه دشمن هیچ گونه موانعی را برای ایجاد پدافند در غرب این منطقه در نظر نگرفته بود. عراق هرگز نمی پنداشت نیروهای پیاده ایران بتوانند از آب گرفتگی وسیع هورالعظیم عبور كنند؛ و نیز گمان نمی‌كرد تلاش اصلی قوای مسلح ایران در این منطقه باشد.
در این میان، اجرای عملیات والفجر مقدماتی در منطقه شمال هور، با وجود نتایج نامطلوب آن، نتیجه‌ای بزرگ - هرچند غیرمستقیم - بر جای نهاد. عملیات در منطقه چزابه، شناسایی موقعیت ضعیف دشمن در منطقه هور را در پی داشت. فرماندهان سپاه پاسداران كه در پی انجام عملیات والفجر مقدماتی در آن منطقه حضور یافته بودند، با مشاهده نقاط ضعف دشمن، سریعاً به طراحی عملیات خیبر پرداختند و با استفاده از تجربه به دست آمده از عملیات والفجر مقدماتی، ضریب امنیت را شدت بخشیده و رعایت حفاظت اطلاعات را اصل قرار دادند. مضافاً به این كه دو نكته مهم دیگر در دستور كار قرار گرفت؛ نكته اول، فعالیت‌های شناسایی بود كه با توجه به رعایت اصل حفاظت، به نیروهای بومی سپاه خوزستان واگذار شد. نكته دوم، تغییر در سازمان رزم سپاه پاسداران و ایجاد قابلیت عملیات آبی - خاكی بود كه می‌بایست تحقق یابد، بر همین اساس، یگان دریایی سپاه (قرارگاه نوح) تشكیل شد. در عین حال، برای جلوگیری از هوشیاری دشمن، قرارگاه دریایی سپاه در بوشهر فعال شد تا به این وسیله تلاش جدید به منظور افزایش فعالیت در خلیج فارس تلقی شود.
انهدام نیروهای سپاه سوم عراق و تأمین جزایر شمالی و جنوبی مجنون و ادامه تك از جزایر و محور طلائیه به سمت نشوه و الحاق با نیروهایی كه از محور "زید" به دشمن حمله می‌كردند، از اهداف اصلی این عملیات بود.
همچنین در نظر بود خشكی شرق دجله از طریق هور تصرف شود تا امكان تقویت سپاه سوم از سمت شمال، از میان برود.
منطقه عملیاتی با 1200 كیلومتر مربع وسعت در شرق رودخانه دجله و داخل هورالهویزه قرار داشت، كه از شمال به العزیر و از جنوب به القرنه - طلائیه محدود می‌شد.
این منطقه دارای دو نوع طبیع متفاوت است: هور و خشكی. قسمت خشكی، كه حداقل عرض آن 8 كیلومتر و حداكثر 10 كیلومتر است، میان دو هور بزرگ - هورالهویزه در شرق و هورالحمار در غرب آن - احاطه شده است.
همچنین، رودخانه دجله این منطقه را به دو قسمت شرقی - غربی تقسیم می‌كند كه سه چهارم آن در شرق رودخانه قرار دارد. جاده مواصلاتی عماره - بصره نیز در غرب رودخانه واقع است.
در داخل این منطقه جزایر شمالی و جنوبی مجنون واقع است. تأسیساتی نیز در منطقه وجود داشت كه عبارت بودند از: دكل‌های برق، دكل‌های تقویتی رادیو و تلویزیون، تأسیسات و كارخانجات كاغذسازی، چاه‌های نفت و ….
در حاشیه دجله حدود 50 روستا وجود داشت كه به هنگام عملیات خیبر پر از سكنه غیرنظامی بودند.
منطقه مورد نظر برای عملیات در حوزه استحفاظی سپاه سوم عراق قرار داشت و در جریان عملیات یگان‌های زیر در این منطقه حضور یافتند:
الف- یگان‌های پیاده، شامل: تیپ‌های 3، 5، 11، 18، 605، 702، 704، 93، 95، 96، 701، 501، 35، 419، 108، 113، 427، 36، 22، 23، 28، 418، 422، 19 پیاده؛
ب ـ یگان‌های زرهی، شامل: تیپ‌های 30، 16، 6، 56، 14، 26 و 37 زرهی و تیپ 55 مختلط؛
ج ـ یگان‌های مكانیزه، شامل: تیپ‌های 25، 8، 27، 15 و 20 مكانیزه؛
دـ گارد مرزی و گارد ریاست جمهوری، شامل: تیپ‌های 5، 8 و 11 گارد مرزی و یك تیپ از گارد ریاست جمهوری؛
هـ ـ نیروی مخصوص، شامل: تیپ 65؛
و ـ بیش از 10 گردان جیش الشعبی و كماندو؛
ز ـ حدود 30 گردان توپخانه.
هدایت و فرماندهی عملیات بر عهده قرارگاه مركزی خاتم‌الانبیا(ص) بود. دو قرارگاه اصلی (كربلا و نجف) و پنج قرارگاه فرعی (نصر، حنین، بدر، حدید و فتح) تحت امر قرارگاه مركزی بودند. یگان‌های عملیاتی نیز به شرح ذیل بود:
الف ـ سپاه پاسداران:
- لشكرهای 5 نصر، 8 نجف اشرف، 31 عاشورا، 19 فجر، 41 ثارالله، 17 علی‌ابن‌ابیطالب(ع)، 14 امام حسین(ع)، 27 محمد رسول‌الله(ص)، 7 ولی عصر(عج)؛
- تیپ‌های مستقل 15 امام حسن(ع)، 10 سیدالشهدا(ع)، 44 قمر بنی‌هاشم(ع)، 33 المهدی(عج)، 18 الغدیر و 21 امام رضا(ع)؛
- تیپ‌های مستقل زرهی 72 محرم و 20 رمضان و 28 صفر؛
- یگان دریایی (قرارگاه نوح).
در مجموع، سپاه‌پاسداران220 گردان عملیاتی در اختیارداشت و استعداد توپخانه‌اش نیز هفت‌گردان بود.
ب- ارتش جمهوری اسلامی:
- لشكرهای پیاده 77، 21، 28 و 55؛
- لشكرهای زرهی 81، 16 و 92؛
سازمان رزم دو قرارگاه عملیاتی نجف و كربلا كه تحت امر قرارگاه مركزی خاتم‌الانبیاء(ص) بودند، به شرح زیر بود:
الف ـ قرارگاه نجف
قرارگاه نصر : لشكر 5 نصر و تیپ 15 امام حسن(ع)؛
قرارگاه حدید : تیپ 44 قمر بنی‌هاشم و تیپ 21 امام رضا(ع)؛
قرارگاه فتح : لشكر 27 محمدرسول‌الله(ص)، تیپ 33 المهدی(عج)، تیپ 18 الغدیر، تیپ 20 رمضان، تیپ 28 صفر و لشكر 92 زرهی ارتش؛
قرارگاه حنین : لشكر 17 علی‌ابن‌ابیطالب(ع)، لشكر 41 ثارالله و تیپ 10 سیدالشهدا(ع)؛
قرارگاه بدر: لشكر 8 نجف، لشكر 31 عاشورا و لشكر 19 فجر.
ب ـ قرارگاه كربلا
یگان ارتش : لشكرهای 77، 21 و 28 پیاده و لشكر 81 زرهی؛
یگان سپاه : لشكر 14 امام حسین(ع)، 7 ولی عصر(عج) و تیپ زرهی 72 محرم.
گفتنی است كه لشكر 16 و 92 زرهی ارتش در حین عملیات به كار گرفته شدند.
دو قرارگاه كربلا و نجف ماموریت داشتند ضمن تأمین اهداف محوله، روی پل دوعیجی در شمال نشوه (غرب نهر كتیبان) الحاق كرده و سپس به سوی بصره ادامه عملیات دهند.
قرارگاه كربلا می‌بایست با عمل از زید و چسبیدن به نهر كتیبان جهت مسدود كردن منطقه ورودی دشمن در دوعیجی اقدام می‌كرد. قرارگاه نجف نیز پس از دست‌یابی به العزیر و القرنه و تصرف جزایر مجنون و الحاق با طلائیه، جهت بازكردن جاده طلائیه - نشوه كه تنها امید برای ادامه عملیات و انتقال نیرو و مهمات بود، اقدام كند. یگان‌های تحت امر این قرارگاه می‌بایست با عبور از طلائیه به سمت نشوه و تامین آن در پل دوئیجی با قرارگاه كربلا (نیروهای ارتش) الحاق می‌كردند.
قرارگاه‌نجف برای تصرف اهداف‌خود، پنج قرارگاه فرعی (نصر، بدر، حنین، حدید، فتح) مبادرت تشكیل‌داد.
قرارگاه دیگری با نام نوح (ع) وظیفه ترابری دریایی و پشتیبانی یگان‌های عمل كننده را بر عهده داشت.
عملیات در ساعت 21:30 روز 3/12/1362 با رمز "یا رسول‌الله" آغاز شد. در مرحله اول، نیروهای قرارگاه نجف با تهاجم سراسری در مناطقی همچون تنگه و شهر القرنه، جاده بصره - العماره و نیز جزایر شمالی و جنوبی مجنون استقرار یافتند. در این میان، قرارگاه كربلا كه در محور زید وارد عمل شده بود، از دست‌یابی به كم‌ترین موفقیتی باز ماند و به همین دلیل یگان‌های ارتش به مواضع قبلی خود بازگشتند.
در مرحله دوم عملیات، دو تلاش اصلی در محور جزایر مجنون و طلائیه به منظور الحاق و سپس پیش‌روی به سمت نشوه در نظر گرفته شد؛ بنا به عللی پیش‌روی انجام نشد. در مقابل، دشمن به تدریج خود را بازیافته و پس از كشف اهداف عملیات و محورهای اصلی تك، تلاش اصلی خود را ابتدا روی پاك‌سازی حوالی جاده بصره - العماره گذارد و سپس روی طلائیه متمركز شد.
در ادامه عملیات، پس از آن كه محور "زید" با عدم موفقیت مواجه شد، لشكر 14 سپاه پاسداران كه تحت امر قرارگاه كربلا (ارتش) بود، آزاد شده و به همراه لشكر 27 ماموریت طلائیه را بر عهده گرفت. در آن شب نبردی سخت درگرفت كه تا صبح به طول انجامید. در این میان، فشار دشمن همچنان ادامه داشت و با آنكه محور جاده طلائیه - به طول 6 كیلومتر - در اختیار نیروهای خودی بود، لیكن وسعت كم منطقه مانور و آتش انبوه و بسیار زیاد دشمن، پیش‌روی و الحاق با محور جزایر مجنون را ناممكن ساخته بود. لذا از ادامه عملیات در طلائیه صرف نظر شد و به این ترتیب اهداف عملیات خیبر به حفظ جزایر مجنون محدود شد.
بر همین اساس و با توجه به فشارهای دشمن، مرحله سوم عملیات به منظور تثبیت موقعیت خودی در جزایر انجام شد. دشمن كه هرگونه حضور نیروهای ایرانی در هور را خطری برای جاده بصره - العماره می‌دانست، با اجرای آتش شدید و توان پیاده و زرهی می‌كوشید جزایر مجنون را بازپس گیرد. این در حالی بود كه نیروهای خودی خسته از چند روز جنگ، نداشتن عقبه نزدیك و نیز عدم حمایت آتش توپخانه، به مقاومت خود ادامه می‌دادند. متقابلاً، دشمن با تمركز صدها قبضه توپ روی جزایر و بمباران مداوم آنها با هواپیما و نیز در اختیار داشتن عقبه خشكی با واحدهای زرهی خود فشارهای متعدد و طاقت فرسایی را وارد می‌ساخت.
به رغم وضعیت یاد شده، نیروهای خودی می‌كوشیدند به هر صورت ممكن جزایر را حفظ كنند. براین اساس، سپاه پاسداران با تمامی استعداد خود جهت دفع تهاجمات دشمن و حفظ جزایر در آنجا استقرار یافت. در این میان، شهادت و جراحت تنی چند از فرماندهان سپاه به مقاومت نیروها جلوه‌ای خاص بخشیده بود.
سرانجام، دشمن كه در مقابل خود مقاومتی غیرقابل تصور و پیش‌بینی نشده مشاهده می‌كرد، به تدرج از بازپس‌گیری جزایر ناامید شد و به تحكیم مواضع پدافندی خود پرداخت.
- عملیات خیبر كه به آزادسازی منطقه‌ای به وسعت 1000 كیلومتر مربع در هور، 140 كیلومتر مربع در جزایر مجنون و 40 كیلومتر مربع در طلائیه انجامید، موجب افزایش عزم بین‌المللی برای كنترل ایران و جلوگیری از شكست عراق شد؛ به گونه‌ای كه از تاریخ 3/12/1362 (زمان آغاز عملیات خیبر) تا تاریخ 30/7/1363 تعداد 474 طرح صلح را 54 كشور مختلف جهان ارائه كردند. شورای امنیت سازمان ملل نیز در تاریخ 11/3/1363 قطع نامه 552 خود را در خصوص پایان دادن به جنگ ایران و عراق تصویب كرد. این در حالی بود كه هیچ یك از این قطع نامه‌ها و طرح‌ها نظر ایران را تأمین نكرد.
- در این عملیات فرماندهان جنگ به اهمیت تاثیر تجهیزات دریایی و آبی - خاكی برای كسب نتایج مهم و حیاتی پی بردند و سپاه پاسداران نیز از یك ضرورت حساس و حیاتی در تكمیل و توسعه سازمان خود آگاهی یافت و آن لزوم ایجاد، تقویت و توسعه یگان‌های دریایی برای انجام عملیات‌های آبی - خاكی بود. این ره یافت، قابلیت سپاه در انجام عملیات عبور از هور و رودخانه‌های بزرگ را توسعه داد و هسته اصلی عملیات‌های بدر، والفجر 8، كربلا 3، 4 و 5 و نیز زمینه‌ای برای تشكیل نیروی دریایی سپاه پاسداران شد.
- تلفات و ضایعات عراق در این عملیات به شرح ذیل می‌باشد:
- كشته و زخمی شدن حدود 15000 تن و به اسارت درآمدن 1140 تن از نیروهای دشمن؛
- انهدام 150 دستگاه تانك و نفربر و 200 دستگاه خودرو و به غنیمت درآمدن 10 دستگاه تانك و 60 دستگاه كامیون؛
- انهدام 21 تیپ به میزان 20 تا 100 درصد؛
ـ سقوط شش فروند هواپیما و 9 فروند هلی‌كوپتر.
