عملیات بدر

مقدمه

دست‌یابی به یك جناح از دشمن در شمال بصره و قطع جاده مهم بصره - العماره، كه می‌توانست منطقه مانور مناسبی را برای عملیات‌های آینده به سمت بصره و یا العماره بازنموده و دروازه جدیدی را برای ورود به مناطق خشكی جدید بگشاید، همچنان به عنوان یك هدف مهم تلقی می‌شد. در این حال، عواملی همچون تجربیات به دست آمده از عملیات خیبر در خصوص الزامات پشتیبانی و تاكتیكی و عملیات آبی و خاكی، جبران بسیاری از نواقص و كمبودهای مهندسی موجود در این عملیات، در اختیار داشتن جزایر مجنون به عنوان مناطق واسط و سرپل كه امكان تمركز نیروها و انتقال تجهیزات به جلو را تسهیل می‌كرد، موجب شدند منطقه هورالهویزه مجدداً برای انجام عملیات بزرگ بعدی انتخاب شود.

اهداف عملیات

دست‌یابی و تسلط بر جاده العماره - بصره و نیز راه یابی به مركز اصلی هورهای غرب دجله - كه استان‌های ناصریه، بصره و العماره را احاطه كرده است - و همچنین تسلط بر شرق دجله همراه با انهدام نیرو، پاك‌سازی پاسگاه‌های ترابه، بلال، ابولیله و نیز روستاهای البیضه، الصخره، پد خندق و انهدام پل‌های العزیر، خندق و … در حد شمالی منطقه عملیات؛ و پاك‌سازی روستاها و انهدام پل‌هایی همچون جوبیر و … در حد جنوبی منطقه از جمله اهداف این عملیات بود.

موقعیت منطقه

منطقه عملیات در هورالهویزه قرار داشت كه از شمال به ترابه و زجیه و از جنوب به القرنه و كانال صوئیب محدود می‌شود. این منطقه دارای دو نوع طبیعت متفاوت است: یكی، خشكی در قسمت غربی كه حداقل عرض آن 2 كیلومتر در زجیه و حداكثر عرض آن 8 تا 9 كیلومتر در عزیر و الهاله می‌باشد و دیگری، دو هور بزرگ (هورالهویزه در شرق و هورالحمار در غرب) می‌باشد كه این خشكی را احاطه كرده‌اند.

طول منطقه عملیات از ترابه تا الهویدی حدود 50 كیلومتر می‌باشد. زمین آن از جنس خاك‌رس نمكی و به حالت گرد است. در نزدیكی سیل‌بندهای هور نیز با نشست آب، منطقه حالت باتلاقی به خود می‌گیرد.

همچنین، رودخانه دجله این منطقه را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌كند كه سه چهارم منطقه در شرق رودخانه واقع است. جاده حساس و مهم بغداد - بصره نیز در غرب رودخانه قرار دارد.

وسعت كل منطقه عملیات اعم از خشكی و هور 1000 كیلومتر مربع می‌باشد كه 250 كیلومتر مربع آن خشكی و مابقی آن هور می‌باشد. در این منطقه یكی از بزرگ‌ترین ذخایر نفت عراق موجود می‌باشد كه دولت عراق مشغول بررسی و نقشه‌برداری آن شده بود.

استعداد دشمن

از منطقه قلعه صالح تا نهر صوئیب تحت فرماندهی نیروهای شرق دجله بود. استعداد و نحوه گسترش یگان‌های دشمن به صورت زیر بود:

الف - فرماندهی دفاع الاهوار (از قلعه صالح تا الكساره)

- دو گردان كماندویی یوسف و عبدالله از لشكر 10؛

- تیپ 2 كماندویی سپاه چهارم.

ب- لشكر 35 پیاده (از منطقه الكساره تا نهر روطه)

- تیپ 429 پیاده با سه گردان؛

- تیپ 94 پیاده با سه گردان.

- قاطع القادسیه، خالد، الصّنادیه، صدام، دینار الثانی

- دو گردان كماندویی الفیحا و محمد قاسم از لشكر 5 مكانیزه؛

- نیروهای كماندو الشیبانی؛

- چهار گردان تانك؛

- پنج گردان توپخانه.

ج- فرماندهی نیروهای دفاع از بصره (از نهر روطه تا نهر صوئیب)

- تیپ 93 پیاده با سه گردان؛

- تیپ 703 پیاده با سه گردان؛

- قاطع الشهید؛

- یك گردان تانك؛

- یك گردان توپخانه.

د - لشكر 31 پیاده (از نهر صوئیب تا پاسگاه طلائیه)

- تیپ 118 پیاده؛

- تیپ 49 پیاده؛

- تیپ 605 پیاده؛

- سه گردان توپخانه.

نیروهایی كه دشمن حین عملیات برای پاتك وارد منطقه كرد نیز عبارت بودند از:

- لشكر 10 زرهی با تیپ‌های 17 و 42 زرهی و 24 مكانیزه؛

- لشكر گارد ریاست جمهوری با تیپ‌های 1 مكانیزه، 2 زرهی، 3 نیروی مخصوص و 4 زرهی؛

- لشكر 4 پیاده كوهستانی با تیپ‌های 5، 18 و 29 پیاده؛

- لشكر 6 زرهی با تیپ‌های 16 و 30 زرهی و 25 مكانیزه؛

- لشكر 1 مكانیزه با تیپ‌های 27 مكانیزه، 34 زرهی و 51 مختلط؛

- لشكر 5 مكانیزه با تیپ‌های 20 و 15 مكانیزه؛

- تیپ‌های 65، 66 و 68 نیروی مخصوص؛

- تیپ 10 زرهی.

سازمان رزم خودی

نیروهای عمل‌كننده در منطقه تحت امر سه قرارگاه عملیاتی و با فرماندهی مركزی قرارگاه خاتم الانبیاء(ص). نام قرارگاه‌ها، محدوده عملیاتی آنها و یگان‌های تحت امرشان به قرار زیر می‌باشد:

قرارگاه نجف (از منطقه ترابه تا آب‌راه نینوا):

- لشكر 25 كربلا؛

- لشكر 14 امام حسین(ع)؛

- لشكر 5 نصر؛

- لشكر 7 ولی‌عصر(عج)؛

- تیپ 15 امام حسن(ع)؛

- تیپ 18 الغدیر؛

- تیپ 21 امام رضا(ع)؛

- گردان‌های ویژه شهید صدر؛

- گروه 22 توپخانه (دو گردان)؛

- گروه 40 توپخانه رسالت (یك آتشبار)؛

- لشكر 77 پیاده ارتش.

قرارگاه كربلا (از جنوب خط حد قرارگاه نجف تا شمال پد الهویدی):

- لشكر 17 علی‌ابن‌ابیطالب(ع)؛

- لشكر 31 عاشورا؛

- لشكر 8 نجف اشرف؛

- لشكر 27 محمد رسول‌الله(ص)؛

- تیپ مستقل 44 قمر‌بنی‌هاشم(ع)؛

- لشكر 21 پیاده ارتش با 9 گردان پیاده، دو گردان مكانیزه و سه گردان تانك؛

- لشكر 28 پیاده ارتش؛

- گردان‌های توپخانه 327، 350، 347، القارعه، 397، 372، 364 و 343 .

قرارگاه نوح (از پد الهویدی تا كانال صوئیب):

- لشكر 41 ثارا…؛

- تیپ احمد ابن موسی؛

همچنین، دو قرارگاه ظفر 1 و 2 تحت نظر قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) برای قرارگاه‌های نجف و كربلا منظور شده بود:

قرارگاه ظفر 1، شامل: تیپ ویژه شهدا (سپاه) و تیپ 1 از لشكر 23 نوهد (ارتش).

قرارگاه ظفر 2، شامل: تیپ مستقل 33 المهدی(عج) (سپاه) و تیپ مستقل 55 هوابرد (ارتش).

در مجموع، شمار نیروهای عمل‌كننده سپاه در این عملیات، 34531 بسیجی، 96413 وظیفه و 17010 پاسدار بود.

طرح عملیات

برای انجام عملیات، منطقه مورد نظر به دو محور شمالی و جنوبی تقسیم شد. محور شمالی به قرارگاه نجف، و محور جنوبی به قرارگاه كربلا واگذار شد.

قرارگاه نجف از شمال البیضه تا امتداد آبراه جمل، و قرارگاه كربلا از شمال، مقابل آبراه جمل و روستای نخیره در شرق دجله؛ و از جنوب، منطقه القرنه (خط الهاله) وارد عمل می‌شدند. قرارگاه نوح(ع) نیز ماموریت داشت ضمن تصرف پد الهویدی و گسترش در آن محور، به سوی پل "زردان" پیش‌روی كند و سپس كانال صوئیب را شكافته و آب را به سمت بصره رها نماید.

همچنین، به دو قرارگاه فرعی ظفر و نجف 2 ماوریت‌های جداگانه‌ای به صورت احتیاط و نیز انجام عملیات فریب واگذار شد؛ قرارگاه ظفر می‌بایست آماده می‌بود تا در صورت امكان به طریق هلی‌برد از العزیر به طرف شمال _ در غرب روخانه دجله _ حركت كند. نجف 2 نیز ماموریت داشت روی جاده العماره _ بصره و شمال پل العزیر اجرای آتش كند.

شرح عملیات:

عملیات در ساعت 23 روز 20/12/1363 با اسم رمز مبارك یاالله، یاالله، یاالله، و قاتلوهم حتی‌لا تكون فتنه، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا، یا فاطمه الزهرا(س) آغاز شد و در همان ساعات اولیه، تمامی خطوط و استحكامات دشمن به سرعت در هم كوبیده شد.

در منطقه قرارگاه كربلا، لشكرهای 8 و 31 به سرعت خود را به خط دوم دشمن رسانده و در ساعت 2 بامداد پس از پاك‌سازی این خط كه دارای تعدادی مین پراكنده نیز بود، به سمت دجله حركت كردند. تیپ 44 نیز پس از شكستن خط اول، سریعاً یك گردان 110 نفری انفجار را به همراه مواد لازم از روی جاده خاكی جوبیر به سمت پل فرستاده و در ساعت 02:30 اعلام كرد كه پل بتونی جوبیر را از دو طرف منهدم كرده است.

در منطقه قرارگاه نجف، به علت وجود چند كمین در فاصله زیادی از خطوط اول دشمن، موج دوم نیروها كه می‌بایست از آبراه‌های اصلی حركت كنند با این كمین‌ها درگیر و در نتیجه متوقف شدند و تا ساعاتی بعد به پاك‌سازی منطقه مشغول بودند.

یكی از یگان‌های قرارگاه نوح نیز در قسمت پد الهویدی و سیل‌بند اول دشمن به سیم‌های خاردار و موانع دشمن برخورد كرد و سپس با تعویض محور و حل مشكلات، در ساعت 3 بامداد خط اول را شكسته و پاك‌سازی پد الهویدی را تا ساعت 03:20 به پایان رساند و سپس به سمت داخل پیش‌روی كرد.

در آغاز روشنایی صبح (ساعت 6) قرارگاه نجف پاك‌سازی خط اول خود را به جز البیضه به اتمام رساند و واحدهایی از لشكرهای 7، 5 و 14 روی خط دوم درگیر بودند. در این میان، نیروهای لشكر 25 به علت طولانی بودن مسیر خود، تا صبح به هدف نرسیده و به عقب بازگشتند. منطقه ترابه نیز به طور كامل پاك‌سازی گردید.

پس از الحاق نیروهای قرارگاه كربلا در خطوط اول و دوم، لشكر 17 از سمت شمال به سمت دجله اقدام به پدافند به سمت شمال نمود و واحدهایی از لشكرهای 8 و 31 به كنار دجله رسیدند.

در منطقه قرارگاه نوح نیز لشكر 41، پد الهویدی و سیل‌بند اول را پاك‌سازی كرد.

با روشن شدن هوا، پاتك‌های دشمن نیز آغاز شد. فشارهای مداوم دشمن در طول روز اول منجر به بازپس‌گیری پد الهوید و رخنه محدود در چند محور دیگر شد.

در شب دوم، واحدهایی از قرارگاه نجف در محور چهارراه دوم پد خندق و جنوب آن واردعمل شدند. اما با مقاومت دشمن، مجبور شدند به مواضع قبلی خود بازگردند. در این میان، قرارگاه كربلا موفق شد منطقه پیش رفتگی رودخانه دجله و جنوب جوبیر (كیسه‌ای) را تصرف و تامین كند. همچنین، واحدهایی از این قرارگاه موفق شدند از روطه تا همایون خود را به دجله رسانده و ضمن وارد آوردن ضربات موثری بر دشمن، رو به جنوب پدافند كنند.

با آغاز صبح در روز دوم، دشمن با شدت بیش‌تری دست به پاتك زد و تا پایان این روز موفق شد سیل‌بند دوم و الصخره را تصرف كرده و در برخی نقاط سیل‌بند اول در جنوب و شمال پد خندق رخنه كند.

در منطقه قرارگاه كربلا، پاتك‌های دشمن بیش‌تر از منطقه الهاله به سمت همایون انجام می‌شد كه پس از انهدام تعدادی تانك و نفربر و به گل نشستن تعدادی دیگر، دشمن بدون نتیجه عقب نشست.

در روز سوم عملیات، با بمباران هوایی دشمن، تعدادی از واحدهای قرارگاه نجف در وضع نامناسبی قرار گرفتند. چهارراه پد خندق نیز به دست دشمن افتاد و نیروهای خودی در 600 متری شرق این چهارراه مستقر شدند.

در شب و روز چهارم عملیات، واحدهای قرارگاه نجف در شمال چهارراه پد خندق به دلیل عدم الحاق با جنوب و نیز فشار دشمن، به مواضع اولیه خود عقب‌نشینی كردند. همچنین، یكی از واحدهای قرارگاه كربلا از خط صفین 3 به سمت شمال تك نمود كه در بعضی از محورها تا جاده خندق پیش‌روی كرد، اما به دلیل عدم پاك‌سازی منطقه و نیز عدم الحاق با نیروهای قرارگاه نجف، مجبور شد به خط صفین 3 بازگردد. سپس، پاتك‌های شدید دشمن به خط پدافندی صفین 3 آغاز شد. در این پاتك‌ها، دشمن نتوانست رخنه‌ای در این خط پدافندی ایجاد كند.

در شب پنجم، قرارگاه كربلا با نیروهای باقی مانده خود به غرب دجله تك كرد. اگرچه این قرارگاه توانست ضمن انهدام نیروهای دشمن مستقر در شرق بزرگراه، قسمت اعظم پل ابوعران را تخریب كند، لیكن با فشارهای دشمن از سمت شمال، جنوب و جنوب شرقی تا صبح روز پنجم (25/12/1363) مجبور شد منطقه غرب دجله، را به جز سیل‌بند غربی _ در داخل كیسه‌ای _ را تخلیه كند.

با روشنایی صبح روز پنجم پاتك‌های دشمن با شدت تمام آغاز شد و تا بعدازظهر این روز دشمن موفق به ایجاد رخنه در كناره شرقی دجله و برهم زدن آرایش پدافندی خودی گردید. آتش توپخانه دشمن نیز از این روز شدت گرفته و خطوط اول و دوم و سیل‌بند عقب آبراه‌ها را مورد هدف قرار داد.

صبح روز ششم، پاتك‌های دشمن ادامه یافت كه در ساعت 10 صبح خط صفین 3 به طور كامل به پشت جاده النهیر، جمل 3 منتقل شد. با فشار دشمن و پراكندگی واحدهای خودی وضعیت خط بسیار نامساعد بود. بر همین اساس و به دلیل عدم تضمین برای حفظ خط پدافندی شمال منطقه و با توجه به این كه در صورت شكستن خط فوق، تمامی نیروهای منطقه در خطر انهدام قرار می‌گرفتند، تصمیم گرفته شد عقب‌نشینی شود. این عقب‌نشینی از ساعت 5 بعدازظهر 26/12/1363 آغاز شد و تا ساعت 10 شب به پایان رسید و پل پد چهارم در چند نقطه منهدم و قطع شد. خشكی ترابه و پد خندق تا 700 متری شرق چهارراه پد در دست نیروهای خودی باقی ماند.

در شب 2/1/1364 دشمن به روستای ترابه پاتك كرد كه با دادن 16 اسیر و تعداد تلفات مجبور شد عقب‌نشینی كند.

نتایج عملیات

1. اگرچه طی عملیات بدر بیش از 500 كیلومتر مربع از منطقه هور از جمله روستاهای ترابه، لحوك، نهروان، فجره و نیز جاده خندق به طول 13 كیلومتر - كه فاصله آن با جاده عماره، بصره 6 كیلومتر است - به تصرف نیروهای خودی درآمد، لیكن اهداف اصلی آن تامین نشد كه علل آن را می‌توان در نقش و اهمیت پشتیبانی و ترابری در عملیات‌های نظامی و لزوم وجود عقبه‌های متصل و ناگسسته به مناطق مقدم رزم جستجو كرد.
2. گفتنی است كه پس از این عملیات، عراق با استفاده از تفوق هوایی و موشكی خود به حملات گسترده به شهرها و مناطق مسكونی و نیز كشتی‌های حامل نفت ایران مبادرن ورزید. متقابلاً، ایران نیز برای اولین بار مقابله به مثل كرده و كركوك و بغداد را مورد حمله موشكی قرار داد.
3. تلفات و خسارات وارده به دشمن طی عملیات بدر به شرح ذیل می‌باشد:

- كشته و زخمی شدن بیش از 000/10 تن از نیروهای دشمن و به اسارت درآمدن 3200 تن دیگر؛

- انهدام 250 دستگاه تانك و نفربر، 40 قبضه انواع توپ، 200 دستگاه خودرو، 60 قبضه انواع خمپاره‌انداز، 15 دستگاه مهندسی، چهار فروند هواپیمای 7 - PC، دو فروند هواپیمای میگ و سوخو، چهار فروند هلی‌كوپتر؛

- به غنیمت درآمدن 50 قبضه انواع خمپاره‌انداز و دو دستگاه رازیت.