پالایشگاه آبادان

پالایشگاه آبادان به عنوان مهم‌ترین تأسیسات شهر آبادان در بخش مرکزی شهر قرار دارد. پیش از آغاز جنگ، ظرفیت پالایشگاه نفت در این پالایشگاه 600 هزار بشکه در روز بود که نفت خام مصرفی آن از دو شبکه خطوط لوله از مناطق نفت‌خیز دریافت می‌شد و در منطقه بوارده آبادان درمجموع 243 مخزن نفت و فرآورده‌های آن وجود داشت.

 انگلستان که در سال 1278 ش به موجب قرارداد «دارسی» امتیاز و استخراج نفت ایران را به مدت شصت سال در اختیار گرفته بود، با فوران نفت از اولین چاه حفر شده در منطقه مسجدسلیمان در سال 1287 ش، ضمن تأسیس «شرکت نفت انگلیس و ایران» آبراه اروندرود را بهترین مسیر انتقال نفت انتخاب نمود تا نفت پس از تولید از طریق خطوط لوله به آبادان انتقال یابد و در این نقطه پالایشگاهی احداث و فرآورده‌های نفتی از آنجا بارگیری شود. اراضی مورد نیاز پالایشگاه را «شیخ خزعل» حاکم محمره (خرمشهر) که با نماینده سیاسی انگلستان در خلیج‌فارس روابط نزدیک داشت، به موجب قراردادی 99 ساله در اختیار شرکت مذکور گذاشت.

عملیات احداث پالایشگاه در سال 1288 ش شروع شد و اولین محموله نفت خام در سال 1291 ش از بندر آبادان صادر شد. با احداث پالایشگاه، کارشناسان انگلیسی و کارگران ایرانی در این مرکز صنعتی نوبنیاد مشغول به کار شدند و درنتیجه شهری با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی شهرهای انگلیس پدید آمد. نیروهای بیگانه بر آن تسلط یافتند و به بهره‌برداری از منابع نفت کشور پرداختند. در جنگ جهانی دوم این پالایشگاه به علت تولید سوخت هواپیما به مقدار 25 هزار بشکه در روز (12 درصد سوخت مورد نیاز هواپیماهای متفقین) شهرت جهانی یافت و هواپیماهای متفقین با فرود در فرودگاه آبادان به تخلیه، سوخت‌گیری و تعمیرات می‌پرداختند. پالایشگاه آبادان تا سال 1324 ش بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان و مرکز عمده صدور فرآورده‌های نفتی در نیمکره شرقی به شمار می‌آمد و تولیدات آن به بیش از صد نوع مارسید که نفت سفید، بنزین خودرو و هواپیما، نفت کوره، قیر، نفت گاز و انواع حلاّل‌ها مهم‌ترین آن‌ها بودند.

محله بریم آبادان بزرگ‌ترین و بهترین محله شرکت نفت بود و کارکنان خارجی در آن سکونت داشتند. پالایشگاه آبادان، بیمارستان نفت، ساختمان اداره مرکزی، اداره کل روابط عمومی پالایشگاه، اداره کل تدارکات مرکزی، انبارهای بزرگ کالاهای ترانزیت، جرثقیل‌های بزرگ با ظرفیت بالا که معروف‌ترین آن‌ها «اکوان دیو» بود و خلاصه همه اسکله‌های بارگیری نفت و هسته تأسیسات نفت آبادان در محله بریم قرارگرفته بود. مناطق مسکونی کارکنان پالایشگاه بر اساس جایگاه شغلی‌شان، اطراف پالایشگاه ساخته شده بود و کارکنان به‌تناسب موقعیت و حساسیت شغلی‌شان از امکانات رفاهی و خدمات شهری برخوردار بودند. این وضعیت پس از ملی شدن صنعت نفت در 1329 ش همچنان ادامه داشت و ساختاری کاملاً طبقاتی بر شهر حاکم بود. ناحیه سبز و خرم «بریم» در کنار اروندرود با منازل وسیع و مجلل آن به مقامات بلندپایه، محله «بوارده» با خانه‌های نسبتاً مرفه‌اش به مدیران درجه دوم، و محله‌های »بهمنشیر» و «جمشیدآباد» با خانه‌های کوچک‌تر و ساده‌تر به کارگران عادی اختصاص ‌یافته بود.

در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت و پس از ترور رزم‌آرا - نخست‌وزیر وقت - در 16 اسفند 1329، اوضاع آبادان متشنج شد و درحالی‌که كاركنان در اعتصاب بودند، پالایشگاه آبادان در اشغال کامل قوای نظامی انگلیسی قرار گرفت و حکومت‌نظامی اعلام شد. با ملی شدن صنعت نفت در 29 اسفند 1329 اوضاع آبادان بهبود نسبی یافت و شرکت ملی نفت ایران تشكیل شد و در 19 خرداد 1330 پرچم ایران بر فراز ساختمان شرکت نفت برافراشته شد و به دنبال آن 4500 نفر از كاركنان انگلیسی از ایران خارج شدند.

 در جریانات انقلاب اسلامی کارکنان پالایشگاه آبادان با اعتصاب و توقف فعالیت خود در 19 شهریور سال 1357 نقش بزرگی ایفا كردند. مجتمع پتروشیمی آبادان نیز که در سال 1345 ش با مشارکت 74 درصدی شرکت ملی صنایع پتروشیمی و 26 درصدی شرکت آمریکایی «بی.اف-گودریچ» در کنار پالایشگاه، تأسیس و در سال 1348 به بهره‌برداری رسیده بود، پس از پیروزی انقلاب اسلامی با خرید کلیه سهام شرکت امریکایی توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی، ملی شد.

پس از پیروزی انقلاب علیرغم اقدامات خرابكارانه عوامل ضدانقلاب در جهت متوقف كردن فعالیت‌های پالایشگاه، نظیر انفجار بمب در محوطه پالایشگاه آبادان در 23 خرداد 1358 و انفجار چند لوله نفت و گاز در شامل آبادان در 16 اسفند 1358، فعالیت‌های پالایشگاه هیچ‌گاه تعطیل نشد. مردم آبادان برای مقابله با این خرابکاری‌ها، تشکیلاتی ایجاد کرده و نامش را «جوانمرد» یا «نیروهای خطوط لوله» گذاشتند.

با آغاز جنگ، دشمن با حملات هوایی، خساراتی را به پالایشگاه بادان وارد آورد. در اول مهرماه 1359 آتش سنگین توپخانه دشمن آسیب جدی به شهرآبادان و تأسیسات پالایشگاهی و مخازن آن وارد ساخت. لیکن با رشادت کارکنان شریف و زحمتکش آن‌که در میان دود و آتش و شلیک مداوم خمپاره از تأسیسات پالایشگاه محافظت می‌کردند، بازسازی و دوباره فعال شد. از تاریخ 25/7/1359 تا 9/11/1365 این پالایشگاه بیست‌وسه بار مورد حمله هوایی قرار گرفت. «کدکراکر» که بلندترین تأسیسات پالایشگاه است در تمام طول جنگ مورد استفاده واحدهای اطلاعات و توپخانه و ادوات در دیدبانی مواضع دشمن در غرب اروندرود مورد استفاده قرار می‌گرفت. دیوارهای پلیتی ضلع شمالی پالایشگاه كه آثار ترکش‌های فراوان آن نمایان است و اتاق فرمان پالایشگاه (گیت 18) از بقایای دوران جنگ در این پالایشگاه است

این مطلب برگرفته از کتاب اطلس جغرافیای حماسی 1 با عنوان «خوزستان در جنگ» است.